Con người đang vô thức truyền dạy cho AI cách nhìn, hiểu và phản ứng với thế giới xung quanh
Từ khi mở điện thoại buổi sáng đến lúc đặt xuống vào đêm khuya, bạn đang làm gì?
Mở mail, dọn thư rác, cập nhật phần mềm, xác thực hai bước, xóa thông báo ứng dụng… Mỗi thao tác ấy đều để phục vụ hệ thống: giúp nó dọn dẹp dữ liệu, học thêm hành vi người dùng, tối ưu tính năng và sau cùng là kiếm tiền cho chính nó.
Bạn tưởng mình điều khiển thiết bị. Nhưng hãy tự hỏi: có khi nào chính thiết bị đang điều khiển thói quen và hành động của bạn?
Lao động dữ liệu – công việc không bảng lương
Chúng ta quen nghĩ “lao động” là công việc nơi công sở hay nhà máy. Nhưng trong kỷ nguyên số có một loại lao động thầm lặng: lao động dữ liệu.
Khi bạn nhập mã CAPTCHA, bạn đang giúp hệ thống AI học nhận diện hình ảnh. Khi trả lời khảo sát “cá nhân hóa trải nghiệm”, bạn dạy chatbot hiểu ngôn ngữ con người. Khi gắn thẻ bạn bè vào ảnh, viết caption, chỉnh sửa video, bạn đang đào tạo mô hình AI từ thuật toán quảng cáo đến gợi ý nội dung.
Điều đáng nói là bạn không hề được trả lương cho những “giờ công” này. Ngược lại, dữ liệu bạn tạo ra lại được chính các nền tảng bán cho bên thứ ba để kiếm lời.
Công nghệ học từ bạn, bán bạn rồi quay lại điều khiển bạn
Mỗi cú click của bạn đều có ý nghĩa, không hề bị lãng phí. Khi bạn xem một video trên YouTube, hệ thống sẽ dần hiểu hơn về cảm xúc và sở thích của bạn. Mỗi phím bạn gõ giúp bàn phím ‘thông minh’ học hỏi và nâng cao khả năng sử dụng ngôn ngữ, để dự đoán và gợi ý chính xác hơn.
Còn mỗi lỗi bạn báo cáo giúp AI tự học, tự sửa chữa mà không cần phải thuê thêm kỹ sư thử nghiệm. Đó chính là một vòng lặp hoàn hảo: người dùng tạo ra dữ liệu, công nghệ học hỏi từ đó, tối ưu hóa trải nghiệm cho người dùng, rồi lại tiếp tục lặp lại.
Thoạt nhìn, tất cả đều nhằm phục vụ bạn. Nhưng khi hệ thống học đủ sâu, quá trình tối ưu hóa dần chuyển sang một trạng thái khác: nó không chỉ đáp ứng nhu cầu mà còn bắt đầu định hình chính hành vi người dùng. Những gì bạn tưởng là “tiện lợi” như gợi ý video, cập nhật phần mềm, xác thực hai bước thực chất đang rèn cho bạn những phản xạ lặp đi lặp lại.
Bạn có bao giờ tự hỏi: Vì sao mình phải xác thực hai bước mỗi lần đăng nhập? Vì sao phần mềm liên tục yêu cầu cập nhật? Và vì sao ngày nào bạn cũng phải “dọn dẹp” hàng loạt thông báo?
Những điều ấy không chỉ đơn thuần để “bảo mật” hay “tối ưu trải nghiệm” như lý do thường được đưa ra. Đó là cách công nghệ âm thầm tự động hóa cả hành vi con người, khiến bạn dần lệ thuộc phục vụ cho cỗ máy dữ liệu khổng lồ đang vận hành sau tấm màn số.
Như lời nhà nghiên cứu Shoshana Zuboff: “Nếu bạn không phải là khách hàng trả tiền, thì rất có thể chính bạn là sản phẩm”.
Làm thế nào để không bị lợi dụng?
Thoát khỏi guồng quay của công nghệ không hề dễ, nhưng cũng không phải là điều bất khả thi. Trước tiên, hãy nhìn lại vai trò thật sự của mình: bạn không chỉ là người dùng mà là một mắt xích trong chuỗi giá trị công nghệ. Việc đầu tiên là phải tự hỏi: hệ thống đang dùng mình vào việc gì?
Kế đến, hãy tái thiết lập lại mối quan hệ với công nghệ: tắt chế độ auto-play, tắt các đề xuất cá nhân hóa, gỡ quyền truy cập không cần thiết, ưu tiên phần mềm mã nguồn mở, và cài thêm công cụ chặn theo dõi, quảng cáo hành vi.
Cuối cùng, hãy học cách phản kháng bằng phản biện. Mỗi khi một nền tảng gợi ý điều gì đó, hãy dừng lại vài giây để tự hỏi: “Nó đang thật sự giúp mình hay đang học thêm từ mình?”.
Nếu mỗi ngày bạn phải dọn dẹp thông báo, xác thực, cập nhật, chỉnh sửa như một thói quen vô thức, có lẽ vai trò của bạn đang bị đảo ngược.
Công nghệ sinh ra để phục vụ con người. Nhưng khi nó âm thầm học hỏi, kiếm lợi từ bạn mà bạn không hề hay biết thì liệu bạn còn là người dùng, hay đã trở thành nhân viên không lương của hệ thống số?
Ai mới thực sự là người điều khiển?
Bạn tưởng mình đang sử dụng công nghệ. Nhưng thực ra công nghệ đang sử dụng bạn để học, để vận hành, để sinh lời. Trong kỷ nguyên dữ liệu, quyền kiểm soát không nằm ở việc biết dùng công nghệ tốt đến đâu mà ở chỗ biết dừng lại, chọn lọc, nghi ngờ.
