Cơ chế mới để phát triển công nghiệp đường sắt
Chính phủ vừa ban hành Nghị định 319/2025/NĐ-CP ngày 12/12/2025 quy định chi tiết nội dung, trình tự, thủ tục, thẩm quyền để triển khai các cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt về phát triển khoa học, công nghệ, nghiên cứu, ứng dụng, chuyển giao công nghệ đối với công trình trọng điểm, dự án quan trọng quốc gia lĩnh vực đường sắt theo các nghị quyết của Quốc hội.
Về tiêu chí lựa chọn tổ chức, doanh nghiệp Việt Nam được giao nhiệm vụ hoặc được đặt hàng nhận chuyển giao công nghệ phục vụ dự án đường sắt, nghị định quy định rõ các tiêu chí liên quan nhà xưởng, năng lực tài chính, nhân sự, cam kết làm chủ công nghệ…
Theo đó, tổ chức, doanh nghiệp được thành lập theo quy định pháp luật Việt Nam; có chức năng, nhiệm vụ rõ ràng (đối với tổ chức) hoặc có đăng ký ngành nghề kinh doanh, giấy phép hoạt động (đối với doanh nghiệp) phù hợp với lĩnh vực công nghệ nhận chuyển giao.
Bên cạnh đó, tổ chức, doanh nghiệp phải có quy mô nhà xưởng, cơ sở vật chất đáp ứng yêu cầu tiếp nhận, lắp đặt máy móc, thiết bị và dây chuyền công nghệ. Đồng thời, phải có năng lực tài chính hoặc khả năng huy động vốn để thanh, quyết toán chi phí chuyển giao công nghệ; có đội ngũ chuyên gia, cán bộ kỹ thuật và người lao động đủ năng lực quản lý, nghiên cứu, vận hành và làm chủ công nghệ được chuyển giao.
Các tổ chức, doanh nghiệp phải có kế hoạch huy động nguồn lực đáp ứng yêu cầu tiếp nhận công nghệ; có cam kết hoàn thành việc tiếp nhận, làm chủ và vận hành công nghệ được chuyển giao; có kinh nghiệm hợp tác quốc tế về chuyển giao công nghệ. Đồng thời, giá trị chuyển giao công nghệ không được vượt dự toán kinh phí của dự án đường sắt đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt.
Đặc biệt, tổ chức, doanh nghiệp không đang trong quá trình thực hiện thủ tục giải thể hoặc bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, đăng ký kinh doanh; không thuộc trường hợp mất khả năng thanh toán theo quy định của pháp luật về phá sản.
Nghị định nêu rõ, chủ đầu tư dự án đường sắt xác định yêu cầu cụ thể đối với các tiêu chí quy định ở trên, bảo đảm phù hợp với loại công nghệ nhận chuyển giao phục vụ dự án đường sắt.
Thời cơ sinh ra công nghiệp chế tạo đường sắt
Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp Việt Nam đã và đang chủ động chuẩn bị năng lực để tham gia sâu hơn vào các dự án đường sắt trong tương lai. Một số doanh nghiệp lớn đã thiết lập hợp tác với các đối tác quốc tế nhằm tiếp nhận chuyển giao công nghệ tiên tiến, hướng tới nội địa hóa sản xuất đầu máy, toa xe cho đường sắt đô thị và đường sắt tốc độ cao tại Việt Nam.
Cùng với đó, các kế hoạch đầu tư xây dựng tổ hợp công nghiệp đường sắt, bao gồm khu sản xuất, hệ thống đường thử khép kín và trung tâm bảo dưỡng, sửa chữa quy mô lớn, cũng đang được nghiên cứu và triển khai. Mục tiêu không chỉ dừng ở lắp ráp, gia công mà từng bước hình thành năng lực sản xuất hoàn chỉnh, làm chủ công nghệ cốt lõi trong lĩnh vực đường sắt.
Ở khâu vật liệu, đã có doanh nghiệp trong nước đầu tư các dự án sản xuất thép ray và các sản phẩm thép đặc chủng phục vụ đường sắt tốc độ cao và đường sắt đô thị khởi công ngày 19/12. Khi các dự án này đi vào hoạt động, Việt Nam có thể từng bước giảm phụ thuộc vào nhập khẩu các loại vật tư chiến lược, vốn hiện nay chủ yếu phải mua từ nước ngoài.
Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp Việt cũng bày tỏ khả năng tham gia các mảng có hàm lượng công nghệ cao như tín hiệu, điều khiển, cũng như các hạng mục hạ tầng từ nền móng đến kết cấu dưới ray. Đây là những tiền đề quan trọng để doanh nghiệp trong nước từng bước tham gia đầy đủ hơn vào chuỗi giá trị ngành công nghiệp đường sắt, thay vì chỉ đóng vai trò nhà thầu phụ như trước.
Việc Chính phủ ban hành Nghị định 319 với bộ tiêu chí chi tiết về lựa chọn doanh nghiệp Việt tiếp nhận công nghệ đường sắt đánh dấu bước ngoặt chiến lược trong tư duy phát triển hạ tầng của Việt Nam, đó là chuyển từ nhập khẩu sang nội địa hóa từng phần, tiến tới làm chủ.
Trao đổi với PV.VietNamNet, bà Nguyễn Minh Thảo, Phó trưởng ban Phát triển doanh nghiệp và Môi trường kinh doanh (Viện Chiến lược và Chính sách kinh tế – tài chính) cho rằng, Nghị định này là bước đi phù hợp với xu thế và có ý nghĩa đặc biệt trong việc tạo nền tảng phát triển ngành công nghiệp đường sắt trong nước. Trước đây, các dự án đầu tư công quy mô lớn thường phải trải qua nhiều khâu thủ tục, trong khi doanh nghiệp trong nước gặp bất lợi rõ rệt khi cạnh tranh với các nhà thầu nước ngoài. Điều này khiến khu vực tư nhân chủ yếu chỉ tham gia ở vai trò gia công hoặc nhà thầu phụ.
Với cách tiếp cận mới, Nhà nước thay đổi phương thức tham gia của khu vực tư nhân, tạo điều kiện để doanh nghiệp trong nước trực tiếp tham gia các dự án lớn. Qua đó, doanh nghiệp tư nhân có cơ hội tích lũy năng lực, tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị, từng bước làm chủ công nghệ và nâng cao năng lực cạnh tranh, thay vì chỉ thực hiện các khâu có giá trị gia tăng thấp.
Theo bà Thảo, việc quy định rõ các tiêu chí trong Nghị định không chỉ bảo đảm tính minh bạch mà còn thể hiện rõ định hướng “đặt hàng” của Nhà nước nhằm hình thành các doanh nghiệp đủ lớn, đủ năng lực đảm đương những công trình trọng điểm. Nếu không có cơ chế này, doanh nghiệp trong nước rất khó tham gia với tư cách chủ thể, mà chỉ dừng lại ở vai trò phụ trợ.
“Cách làm mới này không chỉ thúc đẩy phát triển kinh tế tư nhân mà còn cụ thể hóa các nghị quyết về khuyến khích doanh nghiệp đổi mới công nghệ, áp dụng các giải pháp đặc thù cho các dự án quy mô lớn. Quan trọng hơn, nó mở ra cơ hội để doanh nghiệp tư nhân trong nước cạnh tranh bình đẳng với doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp FDI, tạo sức lan tỏa cho toàn bộ ngành công nghiệp đường sắt trong dài hạn”, bà Nguyễn Minh Thảo chia sẻ.
