Trong cơn sốt trí tuệ nhân tạo (AI) đang lan rộng khắp giới kinh doanh toàn cầu, ba chữ “AI” dường như đã trở thành liều thuốc vạn năng: nó có thể khiến giá cổ phiếu tăng, giúp doanh nghiệp “tái định nghĩa tầm nhìn”, và thậm chí biện minh cho những đợt sa thải hàng chục nghìn lao động.
Bằng chứng là trong khi Amazon và các gã khổng lồ công nghệ khác công bố lợi nhuận kỷ lục cùng khoản chi hàng trăm tỷ USD cho AI, thị trường lao động toàn cầu lại chứng kiến làn sóng sa thải nhân sự quy mô lớn.
Rõ ràng phía sau những tuyên bố về “tái cấu trúc để đón đầu kỷ nguyên AI” là một hiện tượng đang dấy lên lo ngại trong giới học thuật và tài chính: AI washing hay lạm dụng danh nghĩa AI để hợp thức hóa các quyết định cắt giảm chi phí đã được lên kế hoạch từ trước, tô vẽ hình ảnh công nghệ, trong khi thực tế áp dụng còn rất hạn chế.
Chịu tội thay
Hãng tin CNN cho hay Amazon đã thu về hơn 35 tỷ USD lợi nhuận nửa đầu năm 2025 và dự kiến chi hơn 120 tỷ USD cho AI trong năm nay nhưng lại đang sa thải hàng chục nghìn nhân viên với lý do “tinh gọn” để vận hành như “startup lớn nhất thế giới”.
Động thái này phản ánh xu hướng chung trong giới doanh nghiệp Mỹ: cắt giảm nhân sự giữa bối cảnh chi phí tăng, chiến tranh thương mại Mỹ–Trung chưa ổn định và kỳ vọng (phần nào mang tính đầu cơ) về cuộc cách mạng AI. Ngoài Amazon, UPS, Target, Microsoft và Meta cũng đã cắt giảm hàng nghìn việc làm gần đây nhằm làm hài lòng Phố Wall.
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cảnh báo đây là “canh bạc” đặt niềm tin quá sớm vào AI, khi công nghệ này vẫn chưa chứng minh được khả năng tăng năng suất như kỳ vọng. Dù CEO Andy Jassy cho rằng AI sẽ thay đổi môi trường làm việc, Amazon thừa nhận phần lớn 14.000 việc làm bị cắt không trực tiếp liên quan đến AI.
Thông điệp “chuyển đổi sang AI” nghe có vẻ hợp lý trong bối cảnh cách mạng công nghệ, nhưng theo nhiều chuyên gia, đó là sự hợp lý hóa có tính truyền thông hơn là thực tế vận hành.
Một số chuyên gia nhận định rằng các công ty đang “AI washing”, lạm dụng danh nghĩa AI để biện minh cho sa thải hoặc nâng hình ảnh công nghệ, trong khi phần lớn chưa thực sự dùng AI thay người. Thực tế, AI mới chỉ ở giai đoạn thử nghiệm, còn xa mới đạt mức thay thế nhân lực, và hiệu quả năng suất vẫn mờ nhạt.
Dữ liệu cho thấy có sự mâu thuẫn đáng kể giữa lý do được đưa ra và thực tế kinh doanh. Các công ty như Amazon thừa nhận rằng sự tiến bộ của AI chưa phải là nguyên nhân chính gây ra phần lớn các đợt cắt giảm, mà chỉ là dự đoán cho tương lai.
Các chuyên gia phân tích coi đây là các đợt sa thải phòng ngừa (preemptive layoffs). Mục đích cốt lõi là cắt giảm chi phí nhân công hiện tại để tạo ra dư địa tài chính (financial runway) cho việc đầu tư khổng lồ vào các dự án AI, đồng thời làm hài lòng Phố Wall bằng việc tăng biên lợi nhuận ngắn hạn.
“Rất ít công ty thực sự đang thay thế con người bằng AI ngay lúc này”, Jessica Kriegel, giám đốc chiến lược tại công ty tư vấn điều hành Culture Partners, chia sẻ với CNN. “Thay vào đó, chúng ta đang chứng kiến những đợt sa thải nhân sự mang tính phòng ngừa… Các nhà lãnh đạo muốn có nguồn tài chính dồi dào để khám phá cách AI có thể thúc đẩy hiệu quả, nhưng công nghệ này vẫn chưa sẵn sàng để đảm nhiệm hầu hết các vai trò của con người.”
Hiện tượng AI washing càng được củng cố khi xét đến bối cảnh kinh tế. Giữa những bất ổn về chiến tranh thương mại, lạm phát và nhu cầu thắt chặt chi tiêu, AI trở thành một “đòn đánh lạc hướng tiện lợi” (convenient head-fake).
Thay vì thừa nhận áp lực chi phí hoặc tái cấu trúc hoạt động chậm chạp, các CEO sử dụng hình ảnh hấp dẫn của AI như một chiếc áo choàng hiện đại để che đi động lực giảm biên chế thuần túy.
Báo cáo mới nhất từ Hiring Lab của Indeed (2025) cho thấy khoảng 25% tin tuyển dụng có nhắc đến AI nhưng không nói rõ cách thức ứng dụng, minh chứng rằng nhiều doanh nghiệp chỉ “gắn mác” AI để tạo sức hút công nghệ.
Trong khi đó, CFA Institute cảnh báo rằng tình trạng “AI washing” trong lĩnh vực tài chính đang lan rộng khi các công ty quảng cáo dùng AI cho phân tích và đầu tư nhưng không minh bạch về mức độ áp dụng hoặc hiệu quả thực tế.
Ở cấp độ vĩ mô, SEC (Ủy ban Chứng khoán Mỹ) đã bắt đầu chú ý đến hiện tượng này, coi “AI washing” là một dạng thông tin sai lệch có thể vi phạm quy định công bố, tương tự như “greenwashing” trong lĩnh vực môi trường. Nói cách khác, nếu doanh nghiệp tuyên bố “AI powered” mà không có bằng chứng, họ có thể đối mặt với hậu quả pháp lý.
Linh hoạt hay mong manh?
Vậy vì sao nhiều tập đoàn lại sẵn sàng “vẽ thêm” yếu tố AI vào câu chuyện sa thải? Câu trả lời nằm ở sức hấp dẫn tài chính của câu chuyện công nghệ. Trong bối cảnh chi phí vốn tăng, thương mại toàn cầu bất ổn và nhà đầu tư khát khao tăng trưởng, “AI” trở thành từ khóa quyền lực nhất trên Phố Wall.
Việc cắt giảm nhân sự được giải thích là “chuẩn bị cho kỷ nguyên tự động hóa” nghe thuyết phục hơn nhiều so với thừa nhận “chúng tôi cần cắt chi phí để tăng biên lợi nhuận”. Các công ty như Amazon hay UPS vì thế có thể vừa làm hài lòng thị trường chứng khoán, vừa bảo vệ hình ảnh đổi mới của mình.
Theo báo cáo “AI at Work 2025” của Indeed, chỉ khoảng 20% công việc ở Mỹ được xem là “dễ bị thay thế” bởi AI trong giai đoạn gần và rất ít doanh nghiệp đã thực sự dùng AI để thay thế con người ở quy mô đáng kể. Điều đó có nghĩa, phần lớn “tái cấu trúc vì AI” mới chỉ là một câu chuyện tương lai, chưa phải là thực tế hiện tại.
Vấn đề của AI washing không chỉ nằm ở đạo đức thông tin, mà còn ở rủi ro vận hành dài hạn. Khi doanh nghiệp cắt giảm nhân sự với kỳ vọng AI sẽ nhanh chóng lấp chỗ trống, họ có thể tự làm tổn thương chính khả năng vận hành của mình.
Như chuyên gia chiến lược Jessica Kriegel nhận định, “cắt giảm quá sớm không khiến công ty linh hoạt hơn (nimble), mà khiến họ mong manh hơn (brittle)”, rủi ro dài hạn nằm ở chỗ cắt giảm nhân sự trước khi AI đủ mạnh để lấp đầy khoảng trống.
Dù cổ phiếu Amazon tăng nhẹ sau thông báo, giới phân tích cho rằng cái giá phải trả về tính bền vững và sức sáng tạo có thể sẽ hiện rõ trong tương lai.
Thêm vào đó, việc tô đậm yếu tố AI còn gây lệch kỳ vọng xã hội: người lao động hoang mang về tương lai việc làm, nhà đầu tư mù mờ trước hiệu quả thật của công nghệ, và công chúng dễ tin rằng AI đã “thay người” ở quy mô lớn trong khi thực tế chưa phải vậy.
Các công ty cắt giảm nhân sự ở mức độ sâu sắc có nguy cơ đánh mất “bộ nhớ thể chế” (institutional memory) và khả năng xử lý các vấn đề phát sinh không thể đoán trước.
Trong một thị trường đang thay đổi nhanh chóng như hiện nay, chưa có công nghệ AI nào được chứng minh là toàn năng, như ví dụ về Klarna phải tuyển dụng lại nhân viên sau khi thay thế bằng AI. Bởi vậy khả năng thích ứng và sửa lỗi của con người là vô giá.
Do đó khi công ty quá cứng nhắc, phụ thuộc vào một công nghệ chưa hoàn thiện thì họ sẽ không thể kịp thời “khắc phục hệ thống khi có lỗi” (catch the system when it slips), dẫn đến thất bại trong dịch vụ khách hàng hoặc đổi mới sản phẩm.
Cũng theo CNN, việc áp dụng AI tạo sinh quá nhanh chóng có thể dẫn đến sự bùng nổ của “workslop”, những nội dung do chatbot tạo ra có vẻ ngoài của công việc thực nhưng thiếu chiều sâu và giá trị cần thiết.
Chatbot đang thách thức sự thống trị của tìm kiếm trực tuyến và thường được sử dụng để khắc phục các sự cố tiềm ẩn trong mã máy tính. Tuy nhiên, chúng cũng dễ mắc phải những lỗi khó phát hiện. Việc áp dụng ChatGPT đã bùng nổ kể từ khi ra mắt ba năm trước, nhưng cũng có không ít câu chuyện về việc con người phát triển mối quan hệ có hại với chatbot.
Nếu việc sa thải khiến công ty phụ thuộc quá nhiều vào AI để sản xuất nội dung cốt lõi, rủi ro về chất lượng sẽ tăng lên đáng kể. Điều này không chỉ làm giảm niềm tin của khách hàng mà còn làm xói mòn lợi thế cạnh tranh của công ty trong dài hạn.
Chiêu trò marketing?
Ở tầng sâu hơn, AI washing là biểu hiện của một cuộc chạy đua “marketing” hơn là công nghệ. Trong bối cảnh tuyên bố “có dùng AI” có thể giúp cổ phiếu tăng giá và thu hút vốn đầu tư, các tập đoàn buộc phải kể câu chuyện AI của riêng mình, dù thực tế vẫn còn nhiều khoảng trống.
Song, nếu sự cường điệu này tiếp diễn, niềm tin thị trường sẽ bị xói mòn. Những công ty thực sự đầu tư nghiêm túc vào AI sẽ bị đánh đồng với những doanh nghiệp chỉ dùng nó như chiêu marketing. Và khi đó, công nghệ AI từng được kỳ vọng làm thay đổi thế giới có nguy cơ bị giảm giá trị chính bởi những người nhân danh nó.
Tóm lại, AI washing là mặt trái của thời đại AI, nơi công nghệ thật và câu chuyện công nghệ bắt đầu tách rời nhau. Khi trí tuệ nhân tạo trở thành biểu tượng của tương lai, thì cũng chính lúc đó, nó bị lợi dụng nhiều nhất để phục vụ hiện tại.
Trong trường hợp AI washing tiếp tục diễn ra, thị trường lao động sẽ phản ứng bằng sự hoài nghi và bất mãn. Việc sa thải hàng loạt trong bối cảnh công ty vẫn kiếm được lợi nhuận khổng lồ không chỉ gây ra thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng đến thương hiệu tuyển dụng (employer branding).
Những nhân tài hàng đầu, những người cần thiết để phát triển và triển khai AI thực sự có thể sẽ quay lưng lại với những công ty bị coi là ưu tiên lợi nhuận ngắn hạn hơn là sự ổn định và phát triển của nhân viên.
Nếu các tập đoàn tiếp tục coi “AI” là công cụ truyền thông thay vì năng lực cốt lõi, thì chính họ chứ không phải người lao động mới là những người đầu tiên đánh mất niềm tin trong kỷ nguyên thông minh nhân tạo.
“Những công ty sẽ chiến thắng trong cuộc cách mạng này không phải là những công ty tự động hóa nhanh nhất. Họ là những công ty đủ khả năng thích ứng để khắc phục hệ thống khi có lỗi”, giám đốc Jessica Kriegel của Culture Partners cảnh báo.
*Nguồn: CNN, Fortune, BI
