Hình ảnh mô tả bạn trẻ đang sử dụng Facebook, TikTok
Thuật toán đề xuất của TikTok và Facebook hoạt động dựa trên trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy (machine learning), phân tích hành vi người dùng để đưa ra các nội dung phù hợp nhất. Mỗi lượt thích, bình luận, thời gian xem hoặc thậm chí khoảng dừng trên một bài viết đều được ghi nhận để tạo ra một hồ sơ cá nhân hóa.
TikTok, với tính năng “For You Page” (FYP), nổi bật nhờ khả năng dự đoán chính xác sở thích người dùng chỉ sau vài lần vuốt. Trong khi đó, Facebook sử dụng thuật toán News Feed để ưu tiên hiển thị nội dung từ bạn bè, nhóm hoặc trang mà người dùng tương tác nhiều nhất.
“Cơn nghiện” kỹ thuật số
Huy, một sinh viên năm ba ở TP.HCM kể rằng mỗi sáng cậu đều có thói quen… mở TikTok trước khi đánh răng. “Chỉ định coi vài clip cho tỉnh ngủ mà lần nào cũng trôi qua nửa tiếng”. Huy cười, nhưng chính cậu cũng thừa nhận mình thấy “mất kiểm soát” với chiếc điện thoại.
Không riêng Huy, nhiều bạn trẻ khác cũng dần hình thành phản xạ mở mạng xã hội một cách vô thức: khi chờ xe buýt, đang ăn, trước giờ đi ngủ… Không cần mục đích rõ ràng, chỉ cần vuốt một cái, là hàng loạt video ngắn hiện ra, từ hài hước đến thời sự. Và thuật toán đề xuất nội dung luôn đảm bảo rằng bạn sẽ không thoát ra được quá sớm.
Sức mạnh của thuật toán đề xuất nằm ở việc kích thích dopamine – chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác hài lòng.
Mỗi video hài hước, bài viết gây sốc hoặc hình ảnh bắt mắt đều tạo ra một “phần thưởng” nhỏ trong não bộ, khiến người dùng muốn xem thêm. Nhà tâm lý học công nghệ Nir Eyal, tác giả cuốn Hooked, giải thích rằng các nền tảng như TikTok và Facebook được thiết kế để tạo ra “vòng lặp thói quen”: kích thích, hành động, phần thưởng và lặp lại.
Tuy nhiên, sự cá nhân hóa quá mức của thuật toán cũng kéo theo những hệ lụy. Người dùng có thể bị mắc kẹt trong “bong bóng thông tin” (filter bubble), nơi họ chỉ tiếp xúc với những nội dung củng cố quan điểm hiện có. Hơn nữa, các thuật toán thường ưu tiên nội dung mang tính kích động hoặc gây tranh cãi để tăng tương tác, vô tình thúc đẩy lan truyền thông tin sai lệch hoặc nội dung độc hại.
Thuật toán đề xuất biết bạn hơn chính bạn
“Cảm giác như Facebook Reels đọc được tâm trạng của mình vậy”, Thu Hà, một nhân sự 25 tuổi tại TP.HCM, chia sẻ.
Hà kể lại, có lần cô vừa trải qua một ngày tồi tệ, cảm thấy kiệt sức và bế tắc. “Khi đó, tôi chỉ muốn tìm một chút gì đó để giải tỏa, để quên đi những áp lực”, cô nói. Ngay khi mở ứng dụng Facebook, điều khiến cô kinh ngạc là dòng thời gian Reels của mình bỗng chốc tràn ngập những video “chữa lành tâm hồn” – từ cảnh thiên nhiên bình yên, những câu nói truyền cảm hứng, đến các đoạn clip hài hước nhẹ nhàng.
“Lướt phát nghiện luôn. Một tiếng đồng hồ trôi vèo cái hết”, Thu Hà thốt lên, giọng điệu xen lẫn sự thích thú và một chút hối tiếc vì thời gian trôi quá nhanh. Cô thừa nhận mình đã bị cuốn vào vòng xoáy của các video ngắn, quên đi cả không gian và thời gian xung quanh. “Cứ thế mà cảm thấy được an ủi, được xoa dịu đi bao nhiêu”, cô bổ sung.
Câu chuyện đó không hiếm. Các nền tảng số ngày nay đều dựa trên dữ liệu hành vi người dùng: bạn thích gì, sợ gì, quan tâm điều gì… đều được máy học ghi nhớ. Thuật toán đề xuất không chỉ “đoán” đúng, mà còn khiến bạn ở lại càng lâu càng tốt, vì đó là cách các nền tảng kiếm tiền từ quảng cáo.
Khi não bộ liên tục được nuôi bằng những mẩu nội dung ngắn – nhanh – gây kích thích, bạn dễ đánh mất khả năng tập trung vào những điều chậm rãi và sâu sắc. Đó là lý do nhiều người trẻ hiện nay khó ngồi yên đọc một quyển sách quá 10 phút, nhưng có thể xem TikTok liên tục 3 tiếng không thấy chán.
Ban đầu, các thuật toán được tạo ra để cải thiện trải nghiệm người dùng: giúp bạn tìm thấy món đồ cần mua, bài viết yêu thích, hay bản nhạc hợp tâm trạng. Nhưng khi mục tiêu chuyển sang giữ chân bạn càng lâu càng tốt, mọi thứ bắt đầu thay đổi.
Các hệ thống thông minh ấy học hỏi từng cú click, từng giây bạn dừng lại, rồi xây dựng một thế giới nội dung “riêng bạn”. Và vì được xem toàn những thứ đúng gu, đúng cảm xúc, người dùng dễ bị cuốn vào, không thoát ra nổi.
Đáng nói hơn, thuật toán không chỉ dự đoán hành vi mà còn dần định hình lại cách bạn suy nghĩ. Những gì bạn thấy nhiều sẽ trở thành những gì bạn tin là phổ biến, là đúng, là quan trọng. Vô tình, người dùng trở thành nạn nhân của một chiếc gương phản chiếu có chủ đích, nơi mọi thứ đều được sắp đặt từ trước.
