Tan ca, guồng xe mệt nhoài đưa chị Ngân về căn hộ cao cấp ở Quận 4. Quẹt thẻ lần một qua cổng bảo vệ, quẹt thẻ lần hai trong thang máy, và quẹt thẻ lần ba để mở cánh cửa căn hộ – những thao tác lặp lại quen thuộc mỗi ngày. Hành lang dài hun hút với những cánh cửa im lìm khép kín. Căn hộ chị vay mua ngân hàng không hề rẻ, để đổi lấy một góc riêng tư và thuận tiện đi làm trong trung tâm.
Bữa tối được giao đến. Trên bàn, bên cạnh đồ ăn là màn hình điện thoại, mạng xã hội hiện ra, nơi duy nhất chị cảm thấy “kết nối” sau một ngày dài. Dòng trạng thái của một người nổi tiếng khiến Ngân ngừng đẩy ngón tay cái: “Một thành phố văn minh thực sự phải đo bằng chất lượng những cuộc chuyện trò không bị màn hình điện thoại phân tâm, chứ không phải chiều cao những tòa nhà” – KTS. Đồng Lâm Thanh Tùng. Chị tắt ứng dụng, nhìn ra ngoài. Từ ô cửa kính tầng 20 nhìn xuống, dòng xe cộ hối hả như một dòng sông không ngừng chảy, đối lập hoàn toàn với sự yên tĩnh bên trong.
“Vết nứt” cảm xúc trong lòng thành phố
Là tiến trình tất yếu của xã hội hiện đại, đô thị hoá mang theo những cơ hội và thách thức đan xen. Không chỉ đơn thuần là sự gia tăng về số lượng và quy mô của các thành phố; khái niệm đô thị còn trở thành cuộc chuyển dịch sâu sắc về lối sống, cấu trúc gia đình và các mối quan hệ xã hội. Tiến trình này càng được thúc đẩy khi sáp nhập địa giới giữa các tỉnh thành, quận huyện. Bên cạnh việc tinh gọn bộ máy, văn hoá sinh hoạt cộng đồng cũng dần “đồng bộ” với nhịp sống đô thị.
Một trong những đặc trưng của đô thị là mật độ dân số cao. Mật độ dân số Việt Nam trung bình là 305 người/km² vào năm 2024, nhưng thực tế đô thị lớn có mật độ cao hơn, từ 1.000 đến trên 3.500 người/km² tùy loại. Theo thống kê, kể từ năm 2010, dân số đô thị Việt Nam đã tăng trưởng khoảng 3% mỗi năm, cao hơn mức trung bình của Đông Nam Á. Đến năm 2024, tỷ lệ dân số đô thị đạt 38,2%, tương đương gần 38,6 triệu người. Sự tập trung dày đặc của đô thị được xem là một môi trường xã hội đặc thù cho cảm giác vô danh phát triển.
Lý giải thêm về cảm giác này, nhà xã hội học Georg Simmel, trong công trình “Đô thị lớn và đời sống tinh thần”, đã chỉ ra rằng các tương tác xã hội ở đô thị thường chỉ mang tính chức năng, lý trí và phi cá nhân, dẫn đến việc cá nhân ít được nhận diện hoặc ghi nhớ giữa đám đông. Nhà nhân học Marc Augé gọi những không gian như sân bay, siêu thị, cao tốc là “không gian phi địa điểm” (non-places) bởi chúng thiếu vắng trầm trọng các mối liên hệ cá nhân, lịch sử hay bản sắc riêng.
Như vậy, có thể thấy quy hoạch đô thị bài bản không chỉ là sắp xếp đường sá, tòa nhà, mà còn là kiến tạo môi trường nuôi dưỡng cảm xúc. Bởi lẽ, các yếu tố như kiến trúc công trình, thiết kế cảnh quan, mật độ dân cư, sự hiện diện của âm thanh hay cách bố trí ánh sáng… tất cả đều âm thầm tác động đến tâm trạng, hành vi và sự gắn kết của con người.
Chia sẻ về vấn đề này, KTS. Đồng Lâm Thanh Tùng đưa ra một góc nhìn rằng, một đô thị thiếu những “khoảng lặng” cần thiết sẽ có nguy cơ biến thành một “cỗ máy khổng lồ”, nơi “những con đường chỉ để đi, không để dừng lại, không gian chỉ còn là điểm đến chứ không là nơi chốn”. Cỗ máy ấy, theo ông, sẽ trở nên “vô hồn”, do đó không có tình cảm”.
“Hệ lụy lớn nhất của lối quy hoạch vô cảm này “không phải là thiếu không gian, mà là thiếu “đất” để gieo hạt “kết nối”. Đó là nghịch lý đô thị hiện đại: chúng ta có thể xây nhiều nhà hơn, đường rộng hơn, nhưng lại đang thiếu đi những không gian thực sự nuôi dưỡng tâm hồn”, KTS Thanh Tùng nhấn mạnh.
Tìm lại “DNA” cho đô thị
Nhìn vào các đô thị lớn, hầu hết các chỉ số như cơ sở hạ tầng, tiện ích đều có thể đo lường và thấy rõ. Tuy nhiên, các chỉ số hạnh phúc và sức khỏe tinh thần con người, mức gắn kết cộng đồng, cảm giác thân thuộc, cảm xúc tích cực với nơi sống lại có xu hướng giảm.
Chính vì khó định lượng và quy chuẩn hóa, thước đo cảm xúc con người thường bị xem nhẹ, thậm chí bỏ quên trong các bản vẽ quy hoạch hay quyết sách phát triển đô thị. Không gian cho tâm hồn dường như lép vế trước áp lực về mật độ, về tối ưu hóa công năng và lợi nhuận trên từng mét vuông. Chỉ cần thay đổi một chút, khi mỗi công trình kiến trúc, mỗi góc phố công cộng đều được kiến tạo bằng cả kỹ thuật và sự thấu cảm, thì sự tương tác, kết nối giữa người với người sẽ không còn “xa xỉ” hay hiếm hoi mà trở thành một phần tự nhiên, hiện hữu của cuộc sống đô thị.
Chia sẻ về tầm quan trọng của cảm xúc con người trong phát triển đô thị, KTS Thanh Tùng nói: “Đô thị sôi động nhất không phải ở tiếng còi xe, mà ở nhịp đập rộn ràng của những trái tim biết rung cảm trước nhau”. Để những “trái tim” ấy có không gian và môi trường thực sự “rung cảm”, việc kiến tạo đô thị cần bắt rễ sâu sắc từ chính bản sắc và nhu cầu của cộng đồng.
Đồng quan điểm về việc cần một cách tiếp cận nhân văn hơn cho thành phố, TSKH.KTS Ngô Viết Nam Sơn chỉ rõ con đường: phải bắt đầu từ việc trân trọng và gìn giữ bản sắc cùng không gian xanh. Trong đó, bản sắc đô thị là “DNA” độc đáo kết tinh từ lịch sử, văn hóa, kiến trúc và lối sống, giúp kết nối con người với nơi chốn và tạo nên sức hấp dẫn, khả năng cạnh tranh cho thành phố. Để gìn giữ và tạo lập bản sắc bền vững, điều cốt lõi là phải lắng nghe tiếng nói cộng đồng, tôn trọng, phát huy các giá trị bản địa thay vì chạy theo các giải pháp hàng loạt. Nói cách khác, đô thị cần mang tính “vị nhân sinh”, phục vụ đủ nhu cầu an sinh và cảm xúc của con người.
Sưởi ấm đô thị bằng cảm giác “thuộc về”
Trước thực trạng đô thị ngày càng đối mặt với sự “loãng” đi của cảm xúc và đứt gãy trong kết nối cộng đồng, lời giải không thể chỉ nằm ở việc gia tăng mật độ hay xây thêm công trình. Đã đến lúc cần một sự chuyển hướng mạnh mẽ trong tư duy thiết kế và quy hoạch: thực sự lấy “con người làm trung tâm”, ưu tiên kiến tạo những không gian đô thị có khả năng nuôi dưỡng tâm hồn, vun đắp đời sống tinh thần và hàn gắn các mối quan hệ xã hội.
Thay vì tận dụng mọi khoảng đất cho công trình bê tông, đô thị cần dành quỹ đất xứng đáng cho công viên cây xanh, quảng trường công cộng nơi mọi người có thể gặp gỡ giao lưu, những sân chơi an toàn và sáng tạo cho trẻ em, và đặc biệt là mở rộng mạng lưới đường đi bộ, làn đường xe đạp thân thiện. Những không gian này chính là “lá phổi xanh” và là “trái tim xã hội”, nơi nuôi dưỡng sự tương tác và sức sống cộng đồng.
Song song đó, cần hướng đến thiết kế các khu dân cư một cách toàn diện và bền vững. Không chỉ là những khối nhà ở đơn lẻ, các khu dân cư mới cần được quy hoạch như những “làng đô thị” thu nhỏ, tích hợp đầy đủ tiện ích thiết yếu như trường học, chợ, cơ sở y tế, không gian sinh hoạt văn hóa, thể thao ngay trong phạm vi đi bộ hoặc dễ dàng tiếp cận. Thiết kế này không chỉ nâng cao chất lượng sống mà còn tạo ra cơ hội để cư dân tình cờ gặp gỡ, làm quen và xây dựng nên tình làng nghĩa xóm trong bối cảnh hiện đại.
Kinh nghiệm quốc tế đã chứng minh tính hiệu quả của cách tiếp cận này. Copenhagen (Đan Mạch) từ lâu đã là hình mẫu về đô thị thân thiện với người đi bộ và xe đạp. Vienna (Áo) liên tục dẫn đầu thế giới về chất lượng sống nhờ chiến lược phát triển nhà ở xã hội gắn liền với không gian công cộng đa dạng, chất lượng. Ngay tại châu Á, Singapore, dù đối mặt với áp lực đất đai khổng lồ, vẫn không ngừng nỗ lực tích hợp mảng xanh, mặt nước và các tiện ích cộng đồng vào mọi dự án phát triển, tạo nên môi trường sống đáng mơ ước.
Đó cũng chính là khát vọng về một đô thị lý tưởng cho người Việt Nam mà các kiến trúc sư tâm huyết như TSKH.KTS Ngô Viết Nam Sơn, KTS Thanh Tùng và nhiều chuyên gia khác đang hướng tới. Một thành phố không chỉ thông minh, hiện đại về hạ tầng, mà quan trọng hơn là một “nơi chốn” thực sự, nơi mỗi người dân cảm thấy gắn bó, thuộc về, có thể sống trọn vẹn cảm xúc và dễ dàng tìm thấy, nuôi dưỡng những kết nối ý nghĩa giữa người với người trong cộng đồng của mình.
Cao Hoàng
