Thúc đẩy phát triển thương mại điện tử làm động lực tăng trưởng của Việt Nam trong kỷ nguyên số

TMĐT đang mở ra cơ hội lớn để Việt Nam mở rộng thị trường, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, thúc đẩy tiêu dùng trong nước và hội nhập sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu. Sự bùng nổ của công nghệ số, cùng với việc phổ cập internet, thanh toán điện tử và logistics hiện đại, đã tạo nên nền tảng vững chắc cho TMĐT phát triển nhanh chóng cả về quy mô và chất lượng. Nhiều doanh nghiệp Việt Nam, từ các tập đoàn lớn đến hộ kinh doanh nhỏ lẻ, đã tận dụng hiệu quả nền tảng số để tiếp cận người tiêu dùng, đổi mới phương thức kinh doanh và tối ưu hóa hoạt động sản xuất – phân phối.

Những năm gần đây, thương mại điện tử (TMĐT) tại Việt Nam đã chứng tỏ vai trò ngày càng quan trọng trong tiến trình chuyển đổi sang nền kinh tế số. Từ giai đoạn 2016 – 2020, TMĐT duy trì tốc độ tăng trưởng ấn tượng trung bình 24% mỗi năm, đạt doanh thu bán lẻ 11,8 tỷ USD vào năm 2020, chiếm khoảng 5,5% tổng mức bán lẻ hàng hóa của cả nước. Đến năm 2024, bất chấp tác động kéo dài của đại dịch COVID-19 và những biến động toàn cầu, thương mại điện tử vẫn là một trong số ít lĩnh vực giữ được đà tăng trưởng hai con số, đạt 25 tỷ USD – tăng 20% so với năm 2023. Với quy mô này, Việt Nam hiện đứng thứ ba Đông Nam Á về giá trị thị trường thương mại điện tử, đồng thời khẳng định vị thế là một trong 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất thế giới. Sự phát triển mạnh mẽ này cho thấy thương mại điện tử không còn là kênh bán hàng phụ trợ, mà đã trở thành trụ cột của nền kinh tế số, chiếm tới hai phần ba giá trị của toàn nền kinh tế số quốc gia. Tỷ lệ dân số tham gia mua sắm trực tuyến vượt 60%, giá trị chi tiêu trung bình đạt khoảng 400 USD mỗi người mỗi năm phản ánh sự thay đổi trong hành vi tiêu dùng của người Việt Nam, khi tiện ích, tốc độ và trải nghiệm cá nhân hóa ngày càng được coi trọng.

Cùng với sự tăng trưởng về quy mô, hạ tầng công nghệ và hệ sinh thái TMĐT trong nước cũng mở rộng nhanh chóng. Nếu năm 2014, Việt Nam mới có khoảng 3.500 website và ứng dụng thương mại điện tử thì đến năm 2024, con số này đã tăng lên gần 54.000 gấp hơn 15 lần chỉ trong một thập kỷ. Các sàn giao dịch lớn như Shopee, Lazada, Tiki, Sendo tiếp tục dẫn đầu thị trường với hàng trăm triệu lượt truy cập mỗi tháng. Sự xuất hiện của TikTok Shop là mô hình kết hợp giữa mạng xã hội và thương mại trực tuyến đã tạo làn sóng mới, mở ra xu hướng “mua sắm giải trí” đang thu hút mạnh giới trẻ. Tổng doanh thu của năm sàn TMĐT lớn nhất đạt gần 319 nghìn tỷ đồng năm 2024, tăng 37% so với năm trước; số lượng sản phẩm bán ra tăng hơn 50%. Đáng chú ý, các thương hiệu nội địa uy tín ngày càng được người tiêu dùng ưu tiên, góp phần củng cố niềm tin vào hàng Việt và mở rộng cơ hội cho doanh nghiệp vừa và nhỏ tiếp cận thị trường rộng lớn.

Song hành với đó, mô hình TMĐT xuyên biên giới đang trở thành hướng đi chiến lược của doanh nghiệp Việt Nam. Việc kết nối với các nền tảng toàn cầu như Amazon, Alibaba, eBay giúp hàng hóa Việt dễ dàng tiếp cận người tiêu dùng quốc tế, không qua khâu trung gian. Giai đoạn 2019 – 2023, số lượng sản phẩm Việt bán trên Amazon tăng hơn 300%, minh chứng cho sức hấp dẫn của hàng Việt cũng như năng lực thích ứng nhanh của doanh nghiệp trong môi trường toàn cầu hóa. Sự hỗ trợ của Chính phủ, cùng hiệu lực từ các hiệp định thương mại tự do như CPTPP, EVFTA hay RCEP, đã tạo nền tảng pháp lý thuận lợi giúp doanh nghiệp xuất khẩu hàng hóa qua kênh số hiệu quả hơn. Thương mại điện tử xuyên biên giới không chỉ mở rộng thị trường, giảm chi phí mà còn tạo điều kiện để doanh nghiệp Việt xây dựng thương hiệu, khẳng định chỗ đứng trên bản đồ thương mại toàn cầu. Có thể khẳng định, TMĐT đang trở thành “bệ phóng” quan trọng để Việt Nam tiến sâu hơn vào nền kinh tế số, mang đến cơ hội tăng trưởng bền vững và hội nhập toàn diện.

Mặc dù đạt được nhiều kết quả tích cực, song sự phát triển của thương mại điện tử Việt Nam vẫn chưa tương xứng với tiềm năng to lớn mà nền kinh tế và thị trường trong nước đang sở hữu. Phần lớn doanh nghiệp tham gia TMĐT hiện vẫn ở quy mô nhỏ lẻ, hoạt động manh mún, thiếu chiến lược xây dựng thương hiệu số dài hạn. Việc ứng dụng công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu lớn, hay quản trị trải nghiệm khách hàng mới chỉ tập trung ở một số doanh nghiệp lớn, trong khi khối doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm hơn 90% tổng số doanh nghiệp cả nước vẫn gặp nhiều hạn chế trong đầu tư và chuyển đổi số. Ở các vùng nông thôn và miền núi, hệ thống logistics chưa phát triển đồng bộ; giao nhận hàng hóa còn chậm, chi phí vận chuyển cao, đặc biệt là khâu hoàn trả hàng gặp nhiều khó khăn. Thanh toán điện tử tuy tăng nhanh nhưng vẫn tồn tại những rủi ro liên quan đến bảo mật thông tin, xác thực người dùng và đảm bảo quyền lợi người tiêu dùng. Ngoài ra, sự thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực thương mại điện tử đang là thách thức lớn. Nhiều doanh nghiệp chưa có đội ngũ chuyên môn đủ năng lực về công nghệ số, marketing trực tuyến hay phân tích dữ liệu, dẫn đến khả năng cạnh tranh còn yếu. Công tác đào tạo, hỗ trợ kỹ năng số từ các chương trình công – tư vẫn chưa theo kịp tốc độ phát triển của thị trường. Hành lang pháp lý cho thương mại điện tử vẫn cần tiếp tục hoàn thiện, nhất là trong bối cảnh các giao dịch trực tuyến ngày càng đa dạng, xuyên biên giới và đa kênh. Những vấn đề như gian lận thương mại, hàng giả – hàng nhái, vi phạm bản quyền, hay lừa đảo người tiêu dùng vẫn xuất hiện, đòi hỏi cơ chế giám sát và chế tài mạnh hơn.

Để TMĐT thực sự trở thành động lực tăng trưởng của nền kinh tế số, Việt Nam cần tiếp tục đầu tư vào hạ tầng kỹ thuật, nâng cao năng lực doanh nghiệp, hoàn thiện chính sách pháp lý và thúc đẩy niềm tin của người tiêu dung. Sự phát triển nhanh chóng của thương mại điện tử Việt Nam trong những năm gần đây là một tín hiệu đáng mừng, song nhìn tổng thể, mức độ phát triển vẫn chưa tương xứng với tiềm năng to lớn của nền kinh tế số đang hình thành. Dù tốc độ tăng trưởng đạt hai con số liên tục trong gần một thập niên, thị trường vẫn tồn tại nhiều điểm nghẽn cần được tháo gỡ để hướng tới phát triển bền vững.

Trước hết, phần lớn doanh nghiệp tham gia thương mại điện tử hiện nay vẫn ở quy mô nhỏ lẻ, manh mún, thiếu sự đầu tư bài bản về công nghệ, chiến lược thương hiệu và quản trị dữ liệu. Nhiều đơn vị chỉ dừng lại ở việc “có mặt trên sàn” chứ chưa thật sự tận dụng TMĐT như một kênh phát triển dài hạn. Dù tăng trưởng mạnh trong giai đoạn hậu COVID-19, song số liệu công khai và các báo cáo minh bạch về doanh thu, quy mô thị trường vẫn còn thiếu, gây khó cho việc hoạch định chính sách. Dịch vụ logistics, giao nhận, bảo quản và hoàn trả hàng hóa còn hạn chế, chi phí cao, ảnh hưởng đến trải nghiệm người tiêu dùng. Thanh toán điện tử dù phát triển nhanh, nhưng vấn đề bảo mật thông tin, xác thực người dùng và bảo vệ quyền lợi người mua vẫn chưa được đảm bảo tuyệt đối, khiến nhiều người tiêu dùng duy trì tâm lý e ngại, tiếp tục lựa chọn hình thức thanh toán khi nhận hàng (COD). Dù hệ sinh thái thanh toán điện tử đang phát triển sôi động với các ví điện tử như MoMo, ZaloPay, ViettelPay và các ứng dụng ngân hàng số, nhưng thói quen dùng tiền mặt vẫn phổ biến. Ở nhiều địa phương, người tiêu dùng vẫn chọn thanh toán khi nhận hàng vì lo ngại rủi ro an ninh mạng hoặc khó khăn trong hoàn tiền. Điều này cho thấy việc nâng cao nhận thức, củng cố niềm tin và hoàn thiện cơ chế bảo mật là yếu tố sống còn để thúc đẩy thanh toán số trong thương mại điện tử. Các vị trí chuyên môn như phát triển phần mềm, marketing số, quản lý chuỗi cung ứng hay dịch vụ khách hàng đa ngôn ngữ đều đang thiếu hụt nghiêm trọng. Sự thiếu vắng nguồn nhân lực chất lượng cao khiến nhiều doanh nghiệp không thể mở rộng quy mô hay triển khai hiệu quả các mô hình kinh doanh trực tuyến mới.

Cùng với sự bùng nổ đơn hàng trực tuyến, vấn đề môi trường bắt đầu trở thành thách thức ngày càng rõ rệt. Năm 2023, các hoạt động mua bán và giao đồ ăn trực tuyến tiêu thụ tới 332 nghìn tấn bao bì – trong đó 171 nghìn tấn là nhựa dùng một lần. Rác thải từ bao bì, đóng gói và vận chuyển đang tạo áp lực lớn lên môi trường đô thị. Dù người tiêu dùng bắt đầu quan tâm đến “mua sắm xanh”, nhưng các giải pháp thân thiện môi trường vẫn chưa được triển khai rộng rãi do chi phí còn cao và thiếu chính sách khuyến khích cụ thể. Nếu khắc phục được những hạn chế này, Việt Nam hoàn toàn có thể hiện thực hóa mục tiêu trở thành trung tâm thương mại điện tử hàng đầu Đông Nam Á.

Để thương mại điện tử thực sự trở thành một trong những động lực trọng yếu thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, Việt Nam cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp mang tính chiến lược, vừa có tầm nhìn dài hạn, vừa bám sát thực tiễn phát triển của nền kinh tế số. Trước hết, điều kiện tiên quyết là hoàn thiện hành lang pháp lý và cơ chế chính sách phù hợp với đặc thù của thương mại điện tử. Một hệ thống pháp luật thống nhất, minh bạch và cập nhật liên tục sẽ tạo nền tảng vững chắc cho sự vận hành của thị trường. Việc sớm ban hành Luật Thương mại điện tử, cùng với các quy định cụ thể về thuế, hải quan điện tử, bảo vệ dữ liệu cá nhân và quyền lợi người tiêu dùng, sẽ giúp định hình một môi trường kinh doanh minh bạch, cạnh tranh lành mạnh và an toàn cho cả doanh nghiệp lẫn người dân. Trên cơ sở đó, Nhà nước cần xây dựng chiến lược phát triển thương mại điện tử gắn chặt với tiến trình chuyển đổi số quốc gia, định hướng rõ mục tiêu và lộ trình đến năm 2035, nhằm đưa lĩnh vực này trở thành trụ cột của nền kinh tế số Việt Nam.

Song song với việc hoàn thiện thể chế, đầu tư phát triển hạ tầng số và logistics hiện đại là yêu cầu không thể tách rời. Thương mại điện tử chỉ có thể phát huy hết tiềm năng khi được đặt trên một nền tảng công nghệ vững chắc, từ kết nối băng rộng, mạng Internet tốc độ cao, phủ sóng 5G đến hệ thống kho vận thông minh và giao nhận nhanh. Ở nhiều vùng nông thôn, miền núi, việc nâng cấp hạ tầng số không chỉ giúp người dân dễ dàng tiếp cận các sàn giao dịch điện tử, mà còn mở ra cơ hội tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị thương mại. Cùng với đó, hệ thống logistics phải được quy hoạch đồng bộ, hiện đại hóa các khâu lưu trữ, bảo quản và vận chuyển hàng hóa, nhằm giảm chi phí, rút ngắn thời gian giao hàng và gia tăng trải nghiệm người tiêu dùng. Khi hạ tầng số và logistics được đầu tư bài bản, thương mại điện tử Việt Nam sẽ có điều kiện bứt phá mạnh mẽ, cạnh tranh sòng phẳng trên thị trường khu vực và toàn cầu. Phần lớn doanh nghiệp Việt Nam hiện vẫn là doanh nghiệp nhỏ và vừa, nên khả năng ứng dụng công nghệ, quản trị dữ liệu và xây dựng thương hiệu số còn hạn chế. Để khắc phục, cần thúc đẩy các chương trình đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng số, kỹ năng quản lý và marketing trực tuyến cho đội ngũ doanh nhân và người lao động. Một doanh nghiệp biết tận dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn hay phân tích hành vi tiêu dùng sẽ không chỉ tối ưu hóa hoạt động kinh doanh mà còn tạo ra trải nghiệm cá nhân hóa, tăng lòng tin của khách hàng. Phát triển nguồn nhân lực thương mại điện tử vì thế không chỉ là giải pháp ngắn hạn, mà là đầu tư lâu dài cho sự chuyển đổi của toàn bộ nền kinh tế. Mục tiêu không chỉ là tăng trưởng về doanh thu mà còn phải bảo đảm sự lan tỏa lợi ích đến mọi vùng, mọi tầng lớp trong xã hội. Việc hỗ trợ người dân nông thôn, miền núi, đồng bào dân tộc thiểu số tiếp cận công nghệ số, học cách kinh doanh trên các sàn trực tuyến sẽ giúp thu hẹp khoảng cách số giữa các khu vực, đồng thời mở ra hướng phát triển mới cho nông sản, đặc sản địa phương. Kết hợp thương mại điện tử với mục tiêu bảo vệ môi trường, khuyến khích bao bì thân thiện và vận chuyển xanh cũng là hướng đi cần thiết để TMĐT Việt Nam phát triển bền vững, hài hòa với thiên nhiên và cộng đồng.

Những giải pháp nói trên chỉ thực sự mang lại hiệu quả khi được triển khai một cách đồng bộ, có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người dân. Thương mại điện tử không chỉ là công cụ kinh doanh hiện đại mà còn là nền tảng kiến tạo giá trị mới cho nền kinh tế. Khi thể chế đủ mạnh, hạ tầng đủ tốt, con người đủ năng lực và niềm tin đủ lớn, Việt Nam hoàn toàn có thể biến thương mại điện tử thành một động lực phát triển bền vững, góp phần đưa đất nước tiến nhanh hơn vào kỷ nguyên kinh tế số toàn cầu.

Phương Anh