Chuyển đổi năng lượng theo hướng giảm dần tỷ trọng nguồn nhiên liệu hóa thạch trong sản xuất điện sang năng lượng tái tạo, năng lượng mới là xu thế tất yếu hiện nay trên thế giới. Việt Nam đã và đang nỗ lực thực hiện chuyển đổi năng lượng xanh nhằm hiện thực hóa mục tiêu hướng tới mục tiêu Net Zero vào năm 2050 thông qua việc ban hành khung chính sách, các chiến lược, quy hoạch. Tuy nhiên, chuyển đổi năng lượng xanh là hành trình nhiều thách thức cần những giải pháp hiệu quả.
KHÓ KHĂN TRONG CHUYỂN ĐỔI NĂNG LƯỢNG XANH
Tại hội thảo “Giải pháp chuyển đổi năng lượng hướng tới Net Zero” do Báo Lao Động phối hợp với Bộ Công Thương tổ chức ngày 29/5, PGS. TS Đặng Trần Thọ, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách Khoa Hà Nội), cho biết một trong những rào cản lớn nhất trong quá trình chuyển đổi năng lượng tại Việt Nam là sự thiếu hoàn thiện và thiếu ổn định của khung chính sách.
Đến nay, dù Quy hoạch điện VIII điều chỉnh đã được ban hành và các cam kết quốc tế về phát thải ròng bằng 0, nhưng vẫn chưa có một cơ sở luật về năng lượng tái tạo hoặc luật chuyển đổi năng lượng. Điều này dẫn đến tình trạng các chính sách rời rạc, thiếu tính ràng buộc pháp lý cao, khó triển khai nhất quán giữa trung ương và địa phương. Đặc biệt, cơ chế giá điện sau FIT chưa được ban hành kịp thời, khiến các nhà đầu tư mất niềm tin và đình hoãn nhiều dự án.
Bên cạnh đó, ông Thọ cũng chỉ ra sự phát triển mạnh mẽ của điện mặt trời và điện gió trong giai đoạn 2018–2020 đã làm lộ rõ những bất cập trong hạ tầng điện, đặc biệt là hệ thống điện nền và tích trữ. Các nguồn năng lượng tái tạo có đặc điểm phát điện không ổn định, phụ thuộc vào thời tiết và thời gian trong ngày. Trong khi đó, hệ thống điện Việt Nam vẫn dựa chủ yếu vào mô hình truyền thống, thiếu linh hoạt, thiếu khả năng điều tiết nhanh và không có bộ đệm tích trữ năng lượng quy mô lớn.
Một trong những thách thức quan trọng nhưng thường bị đánh giá chưa đúng mức trong quá trình chuyển đổi năng lượng là hạn chế về kỹ thuật và công nghệ. Hệ thống năng lượng Việt Nam hiện nay vẫn chủ yếu vận hành theo mô hình truyền thống, chưa được thiết kế để tích hợp tỷ trọng cao các nguồn điện biến động như điện mặt trời và điện gió. Điều này dẫn đến những khó khăn trong điều độ, duy trì tần số và ổn định điện áp khi nguồn năng lượng tái tạo phát điện không đồng bộ với phụ tải.
Việc huy động vốn cho các dự án năng lượng xanh tại Việt Nam hiện cũng đang gặp nhiều rào cản. Việt Nam chưa có một cơ chế tín dụng xanh được chuẩn hóa và triển khai rộng rãi. Các ngân hàng trong nước vẫn còn e ngại cho vay các dự án năng lượng tái tạo. Trong khi đó, doanh nghiệp tư nhân trong nước, nhất là doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn khó tiếp cận vốn vay trung dài hạn.
XEM XÉT, TRIỂN KHAI SÁU NHÓM GIẢI PHÁP LỚN
Các chuyên gia cho rằng để thúc đẩy nguồn điện năng lượng tái tạo, chuyển đổi năng lượng thành công, Việt Nam cần cải cách thể chế, làm chủ công nghệ, thu hút đầu tư tư nhân và quốc tế, đồng thời nâng cao năng lực giám sát và điều hành.
Theo ông Đoàn Ngọc Dương, Phó Cục trưởng Cục Điện lực, Bộ Công Thương, để đạt tăng trưởng nguồn điện năng lượng tái tạo theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh và hướng tới Net Zero vào năm 2050, trong thời gian tới, cần xem xét, triển khai 6 giải pháp.
Thứ nhất, tạo lập môi trường đầu tư thông thoáng, minh bạch, xóa bỏ các rào cản về thủ tục đầu tư phát triển điện lực. Luật Điện lực số 61/2024/QH15 có hiệu lực từ ngày 01/02/2025 và các văn bản dưới Luật về cơ bản đã giải quyết những nút thắt liên quan tới thủ tục đầu tư các dự án điện, công khai quy hoạch, danh mục dự án đầu tư, đưa ra các cơ chế khuyến khích cho các dự án năng lượng tái tạo, năng lượng sạch đặc biệt là các mô hình điện mặt trời áp mái, điện gió ngoài khơi, lưu trữ năng lượng và hydrogen xanh.
Trong thời gian tới, Việt Nam cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý một cách đồng bộ, linh hoạt, hiệu quả; hoàn thiện chính sách khuyến khích sản xuất, sử dụng năng lượng tái tạo, năng lượng mới để thu hút mạnh mẽ các nhà đầu tư trong và ngoài nước tham gia đầu tư phát triển các dự án điện lực.
Thứ hai, ông Dương cho rằng không thể có chuyển đổi năng lượng nếu thiếu một hệ thống lưới điện thông minh và linh hoạt. Theo Quyết định số 768/QĐ-TTg, nhu cầu vốn đầu tư cho lưới điện truyền tải giai đoạn 2026 -2030 khoảng 18,1 tỷ USD đã tính toán lưới điện giải tỏa công suất, kết nối các khu vực, vùng miền với công nghệ hiện đại.
Do đó, trong thời gian tới cần đẩy nhanh đầu tư các đường dây truyền tải chiến lược, hiện đại hóa lưới điện với công nghệ số, thông minh nhằm khai thác và sử dụng tối ưu các nguồn điện năng lượng tái tạo, năng lượng mới trên phạm vi cả nước.
Thứ ba, cần thực hiện chuyển đổi năng lượng trong chính các ngành tiêu thụ điện lớn. Ngành công nghiệp cần thúc đẩy sản xuất xanh như thép xanh, xi măng xanh, sử dụng năng lượng sạch trong khu công nghiệp. Giao thông cần điện khí hóa mạnh mẽ, phát triển xe điện và hạ tầng trạm xạc. Song song với đó là đẩy mạnh tuyên truyền thực hiện các quy định, giải pháp về sử dụng năng lượng tiết kiệm, hiệu quả.
Thứ tư, chúng ta cần xem xét vai trò của điện hạt nhân trong dài hạn. Đây là nguồn điện ổn định, không phát thải CO2, có thể đóng vai trò là nguồn nền cho hệ thống điện với tỷ lệ nguồn năng lượng tái tạo lớn.
Theo Quyết định số 768/QĐ-TTg, để tăng cường an ninh năng lượng, đến năm 2030 – 2035 điện hạt nhân đạt khoảng 4.000 – 6.400 MW và đạt khoảng 10.500 – 14.000 MW vào năm 2050. Hiện Việt Nam đã tiếp tục thực hiện chủ trương đầu tư nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1, 2 trên cơ sở nghiên cứu, hợp tác với các đối tác sở hữu công nghệ hiện đại, an toàn, tin cậy trên thế giới.
Thứ năm, cần một hệ thống cơ chế chính sách và thị trường điện hiện đại. ‘Chúng ta cần khẩn trương hoàn thiện thị trường điện cạnh tranh, xây dựng cơ chế tín chỉ carbon, định giá phát thải, thúc đẩy tài chính xanh và các hình thức hợp tác công tư. Đây là nền tảng để huy động nguồn lực tư nhân và quốc tế cho chuyển đổi năng lượng”, Phó Cục trưởng Cục Điện lực nêu rõ.
Ông cũng nhấn mạnh vai trò của khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, trong đó có việc đầu tư vào các công nghệ như lưu trữ năng lượng, AI trong điều hành hệ thống điện, các vật liệu mới và đặc biệt là công nghệ sản xuất hydrogen xanh. Cùng với đó là đẩy mạnh đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao phục vụ quá trình chuyển đổi.
Thứ sáu, ông Dương cho rằng quan trọng nhất là đảm bảo công bằng trong chuyển đổi. Theo đó, mỗi chính sách cần đặt con người làm trung tâm: từ người lao động ngành than, các lĩnh vực sử dụng nhiều năng lượng truyền thống, các cộng đồng dễ bị tổn thương đến các doanh nghiệp nhỏ, tất cả phải được hỗ trợ, đào tạo và đào tạo lại, chuyển đổi sinh kế, để không ai bị bỏ lại phía sau trên hành trình hướng tới Net Zero.
“Với tầm nhìn, sự quyết tâm và chung tay của Nhà nước, doanh nghiệp, người dân và cộng đồng quốc tế, tôi tin rằng chúng ta hoàn toàn có thể thực hiện thành công tiến trình này, bảo đảm an ninh năng lượng cho phát triển kinh tế đạt mục tiêu 8% trong năm 2025 và 2 con số trong giai đoạn 2026-2030; đồng thời đạt mục tiêu Net Zero một cách bền vững và chủ động,” ông Dương nhấn mạnh.
