Công nghệ chỉnh sửa gen đang được ví như “cây đũa thần” của sinh học hiện đại, kỳ vọng mở ra kỷ nguyên mới trong nông nghiệp, y học và bảo tồn đa dạng sinh học. Tại Việt Nam, các nhà khoa học đã bắt đầu tận dụng công nghệ này để tạo giống cây trồng bền vững, phòng ngừa bệnh di truyền và hướng tới phát triển xanh, an toàn, có trách nhiệm.
Ngày 18/10/2025, tại Hà Nội, dưới sự chỉ đạo của Bộ Nông
nghiệp và Môi trường, Báo Nông nghiệp và Môi trường tổ chức Diễn đàn “Chỉnh sửa
gen trong nông nghiệp – Công nghệ chiến lược gắn với khung pháp lý”. Sự kiện
quy tụ nhiều nhà khoa học, nhà hoạch định chính sách, viện nghiên cứu, doanh
nghiệp và cơ quan báo chí nhằm thảo luận xu hướng quốc tế, thành tựu trong nước
và giải pháp hoàn thiện hành lang pháp lý cho công nghệ chỉnh sửa gen.
“KHOÁN 10” MỚI CHO KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP
Phát biểu khai mạc, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường
Phùng Đức Tiến nhấn mạnh, khoa học và công nghệ đang là động lực then chốt thúc
đẩy nông nghiệp phát triển bền vững, nâng cao năng suất, chất lượng và sức cạnh
tranh trên thị trường toàn cầu.
Theo Thứ trưởng, tinh thần đổi mới sáng tạo đã được khẳng
định rõ trong Nghị quyết số 19 về phát triển nông nghiệp, nông dân, nông thôn;
và tiếp tục được nhấn mạnh trong Nghị quyết số 57 của Bộ Chính trị (ban hành
ngày 10/7/2024), coi khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là động lực chủ yếu
để hiện đại hóa lực lượng sản xuất, hướng tới nền kinh tế có giá trị gia tăng
caoứ
Hiện nay, khoa học công nghệ đóng góp khoảng 30% giá trị
gia tăng toàn ngành nông nghiệp.
Nhờ ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, nông nghiệp Việt
Nam không chỉ đảm bảo an ninh lương thực quốc gia mà còn góp phần ổn định nguồn
cung cho thế giới. Năm 2025, ngành nông nghiệp có thể đạt kỷ lục xuất khẩu 67–70
tỷ USD, minh chứng cho hiệu quả của đổi mới công nghệ”.
Ông nhấn mạnh, công nghệ sinh học đang trở thành lĩnh vực
mũi nhọn với các ứng dụng như chuyển gen, chỉ thị phân tử, nuôi cấy mô, tế bào…
nhằm chọn tạo giống cây trồng, vật nuôi thích ứng biến đổi khí hậu. Tuy nhiên,
để khoa học công nghệ thực sự phát huy hiệu quả, cần hoàn thiện khung pháp lý
và tạo môi trường để nhà khoa học yên tâm cống hiến.
Thứ trưởng ví diễn đàn lần này như một “Khoán 10” mới
trong khoa học, góp phần “cởi trói” cho nghiên cứu, khuyến khích sáng tạo và
hình thành cơ sở lý luận, thực tiễn cho việc hoàn thiện hệ thống pháp luật phục
vụ phát triển nông nghiệp công nghệ cao.
TS. Nguyễn Văn Long, Vụ trưởng Vụ Khoa học và Công nghệ
của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cho biết thế giới hiện áp dụng hai hướng tiếp
cận chính trong quản lý sản phẩm chỉnh sửa gen. Một là đánh giá đặc tính sinh học
của sản phẩm cuối cùng, không phụ thuộc vào công nghệ tạo ra. Hai là đánh giá dựa
trên công nghệ sử dụng.
Tại Australia, từ năm 2019, các sinh vật được chỉnh sửa
theo cơ chế SDN1 (không chèn DNA ngoại lai) không còn bị xem là sinh vật biến đổi
gen (GMO). “Xu hướng toàn cầu đang chuyển dịch theo hướng khuyến khích đổi mới,
bảo đảm an toàn và minh bạch trong thương mại nông nghiệp. Nhiều quốc gia, đặc
biệt ở châu Á, đang hoàn thiện khung pháp lý để tận dụng lợi ích của công nghệ
này,” ông Long nhấn mạnh.
Theo ông, nhiều nước coi công nghệ chỉnh sửa gen là công
cụ quan trọng cho nông nghiệp bền vững, đánh giá sản phẩm chủ yếu dựa trên đặc
tính cuối cùng thay vì quy trình công nghệ, đặc biệt với các sản phẩm không chứa
DNA ngoại lai.
“Tại Việt Nam, Luật Đa dạng sinh học 2008 đã đề cập sinh vật
biến đổi gen, song chưa có quy định riêng cho công nghệ chỉnh sửa gen. Việt Nam
đang xem xét sửa đổi Luật Đa dạng sinh học 2008 để cập nhật khái niệm, quy định
và xây dựng cơ chế quản lý, thương mại phù hợp với xu thế quốc tế”, ông Long chia sẻ.
CẦN SỚM CÓ QUY CHẾ QUẢN LÝ RIÊNG CHO CÂY TRỒNG CHỈNH SỬA
GEN
TS. Michael Leader, thành viên Tổ Công tác Chỉnh sửa gen
của CropLife Châu Á, cho biết để một giống cây trồng biến đổi gen (GMO) ra thị
trường cần trung bình 16 năm, trong đó hơn nửa thời gian dành cho thủ tục đăng
ký, tiêu tốn hàng triệu USD. Ông nhấn mạnh, chỉnh sửa gen gần với phương pháp tạo
giống truyền thống, vì vậy không nên để quy trình pháp lý đối với giống chỉnh sửa
gen diễn ra lâu như biến đổi gen.
Theo ông Michael Leader, nhiều quốc gia Mỹ Latinh và châu Á – Thái
Bình Dương đã áp dụng khung pháp lý linh hoạt, đánh giá dựa trên việc sản phẩm
có chứa DNA ngoại lai hay không. Thái Lan nghiên cứu đậu tương, ngô, sắn;
Indonesia và Philippines coi sản phẩm không có vật liệu di truyền mới là thông
thường.
TS. Leader cho rằng sự thiếu minh bạch trong chính sách đang cản trở
nông dân và nhà khoa học tiếp cận công nghệ, trong khi nơi có quy định rõ ràng
lại thu hút mạnh mẽ nghiên cứu và hợp tác thương mại. Ông cho biết, hiện có khoảng
200 mục tiêu chỉnh sửa gen thương mại đang được phát triển toàn cầu, mở ra triển
vọng lớn cho nông nghiệp hiện đại.
Công nghệ chỉnh sửa gen phát triển mạnh từ đầu những năm
2000, tập trung vào việc nâng cao năng suất, chất lượng, khả năng kháng sâu bệnh
và thích ứng với biến đổi khí hậu. Ưu điểm nổi bật là có thể rút ngắn chu kỳ chọn
giống từ 6–15 năm xuống còn 2–5 năm, đồng thời tăng độ chính xác trong chọn lọc
tính trạng mong muốn”.
Theo TS. Nguyễn Duy Phương, Trưởng Bộ môn Bệnh học phân tử
(Viện Di truyền Nông nghiệp), công nghệ chỉnh sửa gen đang mở ra hướng đi mới
cho chọn giống cây trồng hiện đại, với ưu thế rút ngắn thời gian và chi phí
nghiên cứu so với công nghệ chuyển gen truyền thống.
TS. Phương cho rằng cần phân biệt rõ giữa công nghệ chuyển
gen (transgenic) – tạo sinh vật có ADN ngoại lai, và chỉnh sửa gen (gene
editing) – thay đổi ADN nội sinh. Trong đó, CRISPR-Cas9 là công cụ phổ biến nhất,
cho phép tạo ra các đột biến chính xác mà không để lại ADN lạ.
Ở Việt Nam, nhiều cơ sở như Viện Di truyền Nông nghiệp, Học
viện Nông nghiệp Việt Nam, Đại học Quốc gia Hà Nội, Trung tâm Công nghệ sinh học
TP.HCM đã làm chủ công nghệ này và tạo ra nhiều sản phẩm cây trồng mới như lúa
chịu mặn, đậu tương giảm đường khó tiêu, cà chua giàu carotenoid, ngô và đu đủ
tăng năng suất. Tuy nhiên, do chưa có quy chế quản lý riêng, nhiều kết quả vẫn
chưa thể thương mại hóa.
“Chỉnh sửa gen đã được xác định là công nghệ chiến lược.
Điều quan trọng là cần sớm hoàn thiện hành lang pháp lý, tạo điều kiện cho nhà
khoa học và doanh nghiệp ứng dụng, thương mại hóa kết quả nghiên cứu,” TS.
Phương nhấn mạnh.
Ông cũng đề xuất Việt Nam nên tiếp cận quản lý cây trồng
chỉnh sửa gen theo hướng đánh giá sản phẩm cuối cùng thay vì phương pháp tạo
ra; đồng thời điều chỉnh khái niệm trong Luật Đa dạng sinh học, xác định rõ
“sinh vật biến đổi gen” chỉ bao gồm những sinh vật được tạo ra bằng công nghệ
chuyển gen.
Do Luật Đa dạng sinh học 2008 chưa cập nhật khái niệm “chỉnh
sửa gen”, các sản phẩm này dù không chứa DNA ngoại lai vẫn bị xếp chung với
GMO, gây khó khăn cho thương mại hóa và hội nhập quốc tế. Các chuyên gia cho rằng
Việt Nam cần tách biệt rõ khái niệm, đồng thời xây dựng cơ chế quản lý linh hoạt,
minh bạch, phù hợp với thực tiễn phát triển nông nghiệp hiện nay.
-Chu Minh Khôi
