Trong cuộc họp báo sau phiên họp Ủy ban Thị trường mở Liên bang (FOMC) mới đây, Chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (FED) Jerome Powell đã thừa nhận một thực tế lạnh lùng: những người trẻ, đặc biệt là sinh viên vừa tốt nghiệp đại học, đang phải vật lộn để tìm việc làm.
Ông gọi đây là một “thị trường lao động kỳ lạ”, nơi vừa ít tuyển dụng, vừa ít sa thải, và tình trạng này đang khiến cánh cửa bước chân vào nền kinh tế của thế hệ Gen Z ngày càng hẹp lại.
Dữ liệu từ Bộ lao động Mỹ (BLS) cho thấy tỷ lệ thất nghiệp trong nhóm thanh niên 16-24 tuổi (youth) trong mùa hè 2025 (tháng 4-7) khoảng 10,8% , cao hơn khoảng 1 điểm phần trăm so với cùng kỳ năm trước. Trong số này, khoảng 7/10 thanh niên thất nghiệp đang tìm việc toàn thời gian.
Lời phát biểu của Chủ tịch Powell rằng “những người trẻ tuổi, đặc biệt là sinh viên mới ra trường, đang gặp khó khăn trong việc tìm việc” đã không còn là một tin tức mới lạ, mà là một lời xác nhận đầy trọng lượng từ cấp cao nhất của nền kinh tế Mỹ.
Đây không chỉ là một vấn đề tạm thời, mà còn là một xu hướng đáng lo ngại với những tác động lâu dài, cho thấy một sự thay đổi sâu sắc trong cách vận hành của thị trường lao động.
Nghịch lý của thị trường lao động Mỹ
Tờ Fortune nhận định điều trớ trêu là nước Mỹ không phải đang chứng kiến làn sóng cắt giảm lao động ồ ạt. Thay vào đó, vấn đề nằm ở sự đóng băng tuyển dụng. Doanh nghiệp hạn chế mở vị trí mới, đồng nghĩa với việc người trẻ thiếu cơ hội để bắt đầu sự nghiệp. Các nhà kinh tế gọi đây là “no hire, no fire”, không tuyển dụng cũng không sa thải, một trạng thái khiến thị trường lao động gần như tê liệt.
Đây là một kịch bản mà trong đó, các công ty giữ chân nhân viên hiện tại để tránh chi phí sa thải và đào tạo lại, nhưng đồng thời lại cực kỳ dè dặt trong việc mở các vị trí mới.
“Tỷ lệ tìm được việc làm nói chung là rất, rất thấp”, Chủ tịch Powell nói. “Nếu tình trạng sa thải bắt đầu tăng lên, sẽ không có nhiều việc tuyển dụng diễn ra”.
Số liệu của Encoura cho thấy tỷ lệ thất nghiệp của sinh viên mới tốt nghiệp (nhóm 22-27 tuổi) vào khoảng 5,8% vào tháng 3/2025 — cao hơn rất nhiều so với mức ~4.1-4.2% hai năm trước đó.
Nghiên cứu của Stanford (qua dữ liệu từ ADP) cho thấy trong các ngành nghề chịu ảnh hưởng từ generative AI (những công việc mà AI dễ thay thế hoặc hỗ trợ mạnh), nhóm làm việc trẻ (22-25 tuổi) có giảm việc làm tương đối khoảng 13% kể từ khi AI phổ biến hơn (kể từ khoảng cuối năm 2022) so với nhóm ít chịu tác động.
Báo cáo của Goldman Sachs thì cho thấy năm 2019, một lao động trẻ thất nghiệp mất khoảng 10 tuần để tìm được việc làm mới ở một tiểu bang có tỷ lệ nghỉ việc thấp, giờ đây trung bình là 12 tuần.
Tuy nhiên Chủ tịch Powell nhấn mạnh rằng đây không phải là một câu chuyện hoàn toàn do trí tuệ nhân tạo (AI) gây ra, dù nhiều nghiên cứu chỉ ra AI đã bắt đầu ảnh hưởng đến những công việc đầu vào. Theo ông, nguyên nhân sâu xa hơn nằm ở sự chững lại của toàn bộ nền kinh tế, cùng với tâm lý thận trọng của các doanh nghiệp trước triển vọng không chắc chắn.
Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn khó khăn cho người trẻ. Khi các công ty không có nhu cầu tuyển dụng thêm, cánh cửa vào thị trường lao động gần như đóng sập. Tình trạng này đặc biệt gay gắt đối với những người mới ra trường, những người chưa có kinh nghiệm.
Trong một thị trường mà “chỗ cũ” đã chật cứng, việc tìm được một công việc đầu tiên trở thành một cuộc chiến cam go. Ngược lại, những người lao động phổ thông, có thể đã đi làm từ sớm, lại ít bị ảnh hưởng hơn vì họ đã có một chân trong thị trường lao động trước khi “băng giá” ập đến.
Bên cạnh đó một nghịch lý cũng ngày càng hiện rõ: nhóm lao động có trình độ học vấn cao hơn lại đối mặt với nguy cơ thất nghiệp lớn hơn. Trong khi những người trẻ có bằng cấp phải chật vật tìm kiếm những công việc “cổ cồn” đang khan hiếm, một số nghề tay chân hoặc kinh doanh thủ công lại trở nên phổ biến và mang lại thu nhập ổn định. Đây là một sự đảo ngược đáng chú ý so với quan niệm truyền thống về con đường thành công.
Các nghiên cứu của Goldman Sachs và UBS cho thấy, những người trẻ không theo học đại học như lao động phổ thông hoặc học nghề thường tìm được việc sớm hơn, trước khi “cơn băng giá” 2025 lan rộng.
Ngược lại, sinh viên vừa tốt nghiệp lại bị kẹt trong tình trạng dư thừa nhân lực ở phân khúc việc làm đòi hỏi bằng cấp nhưng không có đủ nhu cầu tuyển dụng mới.
Ảnh hưởng lâu dài
Theo Fortune, tình hình này gợi nhớ lại giai đoạn Đại suy thoái, khi những người tốt nghiệp đúng lúc kinh tế khủng hoảng phải chấp nhận mức lương thấp hơn, mất nhiều năm để hồi phục thu nhập và cơ hội thăng tiến.
Nhiều nghiên cứu chỉ ra “vết sẹo dài hạn trên sự nghiệp” (scarring effects) có thể kéo dài suốt 10 đến 15 năm. Nghĩa là, một thế hệ trẻ có thể bị mắc kẹt trong vòng xoáy lương thấp, khó mua nhà, khó tích lũy tài sản, và khó bắt kịp các nhóm đi trước.
Tờ Fortune nhận định về lâu dài, những người mới tốt nghiệp đại học bị ảnh hưởng nặng nề nhất trong giai đoạn “không sa thải, không tuyển dụng”.
Nghiên cứu của Stanford cho thấy trong cuộc Đại suy thoái 2008, khi toàn bộ các ngành công nghiệp đóng băng việc tuyển dụng, những người tốt nghiệp đại học từ năm 2007 đến năm 2011 bị ảnh hưởng đặc biệt bởi tình trạng thiếu việc làm. Những người tốt nghiệp này kiếm được ít tiền hơn so với những người tốt nghiệp trong giai đoạn không suy thoái và tác động kéo dài trong 10-15 năm.
Không chỉ là câu chuyện kinh tế, thất nghiệp trong giới trẻ còn kéo theo hệ quả xã hội rộng lớn. Chủ tịch Powell đã thẳng thắn thừa nhận rằng thanh niên thuộc các nhóm thiểu số chịu thiệt thòi nhiều hơn trong bối cảnh “đóng băng” tuyển dụng. Sự bất bình đẳng từ sớm trong con đường sự nghiệp có nguy cơ tạo thêm khoảng cách thu nhập và tài sản giữa các nhóm dân cư.
Một khi nền kinh tế không thể mở ra lối vào cho thế hệ mới, sự đình trệ không chỉ làm chậm đà phục hồi mà còn làm suy yếu niềm tin vào tính công bằng của hệ thống. Những tấm bằng đại học vốn được coi là tấm vé thông hành để bước vào tầng lớp trung lưu giờ đây lại trở thành gánh nặng khi nợ học phí chồng chất trong khi cơ hội việc làm khan hiếm.
Chủ tịch FED thừa nhận vẫn còn “sự bất định lớn” về tác động thực sự của AI, nhưng cho dù công nghệ có vai trò đến đâu, thông điệp ông gửi đi rất rõ: nước Mỹ đang đối diện một vấn đề đặc thù, khi giới trẻ ngày càng khó chen chân vào thị trường lao động. Và nếu không có những chính sách hỗ trợ kịp thời, cú sốc này có thể trở thành vết sẹo kinh tế-xã hội kéo dài nhiều thập kỷ.
Trong bức tranh đó, nghịch lý “học càng nhiều, càng dễ thất nghiệp” đặt ra một câu hỏi gai góc: Liệu con đường giáo dục truyền thống có còn đủ để bảo đảm tương lai, hay giới trẻ sẽ buộc phải tìm kiếm những lối đi khác, ở những lĩnh vực ít bị ảnh hưởng bởi chu kỳ “đóng băng” và áp lực công nghệ?
*Nguồn: Fortune, BI
