Từ giấc mộng thống nhất đến công trình siêu xa lộ của đế chế Tần
Hơn hai nghìn năm trước, khi thế giới còn chìm trong những con đường đất lầy lội và cầu gỗ tạm bợ, tại Trung Hoa cổ đại, một vị hoàng đế đã nghĩ xa hơn thời đại của mình. Tần Thủy Hoàng (259 – 210 TCN), người đầu tiên thống nhất sáu nước chư hầu, không chỉ ghi dấu ấn bằng Vạn Lý Trường Thành hay lăng mộ với tám nghìn tượng binh đất nung, mà còn là người đặt nền móng cho “xa lộ” đầu tiên trong lịch sử nhân loại – Tần Trực Đạo – con đường dài khoảng 700 km nối liền trung tâm Thiểm Tây với vùng Nội Mông ngày nay.
Ngay sau khi thống nhất Trung Hoa năm 221 TCN, Tần Thủy Hoàng hiểu rằng để duy trì quyền lực, ông cần một hệ thống giao thông đủ mạnh để quản lý và bảo vệ đế chế rộng lớn. Mệnh lệnh được giao cho danh tướng Mạnh Thiên, người từng trấn thủ phương Bắc xây dựng con đường huyết mạch vừa phục vụ quân sự, vừa thúc đẩy giao thương. Trong tầm nhìn của Tần Thủy Hoàng, Tần Trực Đạo không chỉ là tuyến vận chuyển quân lương, mà còn là biểu tượng của quyền lực thống nhất, nơi “thiên tử” có thể chạm tới biên cương xa xôi nhất của thiên hạ.
Các ghi chép cổ như “Sử ký – Mạnh Thiên liệt truyện” mô tả: con đường phải thẳng, rộng, phẳng và bền, “mưa xuống không lầy, cỏ không mọc qua đất”. Một yêu cầu gần như phi lý ở thời không có bê tông, không có máy móc. Các thợ thủ công khi ấy đã phải thử nghiệm hàng chục phương pháp, cuối cùng tìm ra cách trộn đất đã nung với vôi trắng, tạo phản ứng kiềm khiến cỏ không thể mọc, đồng thời nén chặt từng lớp đất để tạo nên độ cứng đáng kinh ngạc.
Các khảo cổ học hiện đại tại Thiểm Tây cho thấy nền đường vẫn tồn tại tới ngày nay, nhiều đoạn dài hàng chục mét còn nguyên lớp đất nén. Phân tích địa chất từ Đại học Tây Bắc (Xi’an) chỉ ra thành phần hóa học giàu canxi oxit và silica, tương tự cơ chế ổn định đất trong kỹ thuật nền móng hiện đại. Điều này cho thấy người Tần đã đạt tới hiểu biết thực nghiệm sớm về vật liệu xây dựng, sánh ngang với kỹ thuật đầm đất (rammed earth) của La Mã cổ đại, nhưng xuất hiện sớm hơn ít nhất hai thế kỷ.
Công trình huy động khoảng 200.000 lao động, kéo dài bốn năm, đi qua nhiều địa hình hiểm trở: đồng bằng, thung lũng, rừng, thậm chí cắt qua rìa sa mạc Ordos. Sau khi hoàn thành, nó trở thành tuyến “cao tốc” thẳng nhất và nhanh nhất thời cổ, giúp quân đội nhà Tần chỉ mất vài ngày để di chuyển từ kinh đô Hàm Dương tới biên giới phía Bắc.
Không chỉ mang giá trị chiến lược, tuyến đường còn là minh chứng cho tư duy quản trị và quy hoạch sớm của Tần Thủy Hoàng. Ở thời đại mà mỗi vùng đất như một tiểu quốc, ông đã hình dung quốc gia như một cơ thể cần mạch máu giao thông để vận hành. Nhờ Tần Trực Đạo, hàng hóa từ Trung Nguyên có thể ra biên giới, quân lương có thể chuyển trong thời gian ngắn, và ý chí của hoàng đế lan tỏa khắp lãnh thổ – điều chưa từng có trong lịch sử châu Á thời đó.
Di sản kỹ thuật, tầm nhìn và giá trị khoa học vượt thời gian
Sau khi nhà Tần diệt vong, con đường 700 km ấy tiếp tục sống trong lịch sử. Đến thời Hán, danh tướng Hoắc Khứ Bệnh dùng chính tuyến này để vận chuyển lương thực trong chiến dịch đánh Hung Nô; thời Tùy và Đường, Tần Trực Đạo vẫn là “mạch máu quân sự” của miền Bắc, bảo vệ Trung Nguyên khỏi các cuộc xâm lấn. Suốt hơn 2.000 năm, dù triều đại đổi thay, con đường vẫn được tận dụng, chứng minh chất lượng và tầm nhìn vượt thời gian.
Các nhà khảo cổ Trung Quốc và quốc tế hiện xem Tần Trực Đạo là mẫu hình sớm của đường chiến lược quốc gia. Theo nghiên cứu công bố trên Journal of Geographical Sciences (2011), tuyến này được thiết kế với độ dốc ổn định, mặt đường cao hơn nền tự nhiên 1–1,5 m để thoát nước, kỹ thuật tương tự hệ thống đường đá La Mã được xây dựng hàng trăm năm sau đó. Một nhóm nghiên cứu tại Viện Khảo Cổ Thiểm Tây cũng phát hiện dấu vết của nền đầm nhiều lớp, dày tới 30 cm, trong đó có vôi và đất nung – cấu trúc làm tăng độ cứng và giảm xói mòn.
Công trình này phản ánh sự giao thoa giữa kỹ thuật và quyền lực. Mỗi lớp đất nén là kết tinh của lao động tập thể, nhưng đồng thời là biểu tượng cho sức mạnh tập quyền. Một con đường thẳng như tên bắn giữa hoang mạc – biểu tượng cho triết lý cai trị “thống nhất và tuyệt đối” của nhà Tần. Đường không chỉ nối đất, mà còn nối ý chí: từ trung tâm đế chế tới biên cương, từ quyền lực tới công nghệ.
Tác động kinh tế của Tần Trực Đạo cũng được nhiều học giả hiện đại quan tâm. Nghiên cứu tại Đại học Lan Châu (2024) mô phỏng “mô hình tương tác không gian” (spatial interaction model) cho thấy tuyến đường đã thúc đẩy sự hình thành của các trung tâm thương mại địa phương, tăng lưu lượng giao thương giữa miền Trung và miền Bắc, đồng thời mở rộng vùng kiểm soát hành chính của triều đình. Có thể xem đây là hạ tầng đầu tiên tạo ra một nền kinh tế liên kết liên vùng trong lịch sử Trung Hoa.
Trên phương diện văn hóa, con đường ấy là minh chứng cho mối liên hệ giữa khoa học và triết học cổ. Trong khi phương Tây thời đó còn nhìn tự nhiên như thứ cần chinh phục, thì người Tần lại sử dụng hiểu biết địa chất, thủy học và hóa học thô sơ để “ứng xử” với tự nhiên – đầm đất, nung khô, tạo phản ứng kiềm, rồi để thời gian và khí hậu hoàn thiện công trình. Chính tư duy “thuận thiên” ấy khiến con đường tồn tại qua hàng thiên niên kỷ mà vẫn còn nguyên hình.
Ngày nay, di chỉ Tần Trực Đạo đã được xếp hạng là di tích văn hóa trọng điểm quốc gia. Nhiều đoạn được bảo tồn tại Thiểm Tây và Nội Mông vẫn có thể nhận ra bằng mắt thường, với mặt đường rộng tới 20m, cao gần 2m so với địa hình xung quanh. Các khảo sát bằng radar xuyên đất (GPR) cho thấy cấu trúc ba lớp vẫn vững chắc sau hơn 2.000 năm, gợi mở khả năng nghiên cứu về vật liệu và kỹ thuật cổ đại.
Nhìn lại, Tần Thủy Hoàng không chỉ là kẻ chinh phục, mà còn là kiến trúc sư của ý tưởng “kết nối”. Ông hiểu rằng quyền lực không thể chỉ nằm trên ngai vàng, mà phải chảy trong mạch giao thông, thương mại, và tri thức. Tần Trực Đạo – “xa lộ” cổ đại đầu tiên, không chỉ nối các vùng đất, mà nối liền quá khứ và hiện tại, chứng minh rằng tư duy kỹ thuật và tầm nhìn chính trị có thể song hành, tạo nên những công trình thách thức cả thời gian lẫn lịch sử.
